Η μουσική, αντιφασιστική και ανυποχώρητη

Πώς ακούγεται η μουσική όταν γράφεται και παίζεται υπό ακραίες συνθήκες; Όταν ο ήχος της ταυτίζεται κυριολεκτικά με τη γραμμή που χωρίζει τη ζωή από τον θάνατο, το κουράγιο από την απελπισία, την αξιοπρέπεια από τον τρόμο και τη φρίκη; Αυτή ακριβώς είναι η ιστορία της έβδομης συμφωνίας του Dmitri Shostakovich, γνωστής και ως συμφωνίας του Λένινγκραντ, καθώς είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την εφιαλτική πολιορκία αυτής της πόλης από τους Ναζί στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πόλεμου.

Ο αποκλεισμός του Λένινγκραντ άρχισε στις 8 Σεπτεμβρίου του 1941. Οι Ναζί νόμιζαν ότι η πόλη ήταν καταδικασμένη να παραδοθεί, καθώς θα έμενε χωρίς τρόφιμα και χωρίς θέρμανση κατά τη διάρκεια του ανελέητου ρωσικού χειμώνα. Η πόλη όμως όχι μόνο δεν παραδόθηκε, αλλά άντεξε επί δυόμισι χρόνια: 872 μέρες ενάντια στις αφόρητες συνθήκες που δημιούργησαν η πείνα, το κρύο και οι  βομβαρδισμοί – μέχρι τις 27 Ιανουαρίου του 1944, όταν ο Κόκκινος Στρατός έσπασε οριστικά τον αποκλεισμό και ανάγκασε τους Ναζί σε υποχώρηση.   

Πρόκειται για μια από τις μεγαλύτερες σε διάρκεια και πλέον καταστροφικές πολιορκίες στην ιστορία, με απώλειες που έχουν οδηγήσει ορισμένους ιστορικούς να την ορίσουν ως γενοκτονία λόγω της πρόκλησης λιμού και της στόχευσης του άμαχου πληθυσμού: ένα εκατομμύριο πολίτες πέθαναν κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, το 1/3 του πληθυσμού της πόλης. Μια από τις πλέον συγκλονιστικές μαρτυρίες είναι εκείνη της Tanya Savicheva: το ημερολόγιό της είναι μια συνεχής καταγραφή θανάτων από πείνα, πρώτα της αδελφής της, μετά της γιαγιάς της, του αδελφού της, δύο θείων της, και τέλος της μητέρας της. Οι δύο τελευταίες καταχωρήσεις αναφέρουν: «Όλοι πέθαναν» και «Μόνο η Tanya μένει». Η ίδια, εξουθενωμένη και με κλονισμένη από τον υποσιτισμό υγεία, πέθανε από φυματίωση 6 μήνες μετά το τέλος της πολιορκίας. Ήταν 14 ετών και το ημερολόγιό της εντάχθηκε στη δικογραφία της Δίκης της Νυρεμβέργης.

Η έβδομη συμφωνία του Shostakovich γράφτηκε για αυτούς τους ανθρώπους και είναι αφιερωμένη σε αυτούς, στον λαό της πόλης. Ο συνθέτης άλλωστε κατοικούσε στο Λένινγκραντ και ήταν υπεύθυνος των σπουδών πιάνου στο Ωδείο της πόλης. Εκεί θα ξεκινήσει τη σύνθεση της συμφωνίας και θα τελειώσει το μεγαλύτερο μέρος της πριν καταφέρει να διαφύγει μαζί με την οικογένεια του σε μια από τις προσπάθειες εκκένωσης. Η συμφωνία θα ολοκληρωθεί τον  Δεκέμβριο του 1941 και η πρεμιέρα της θα γίνει στη Μόσχα τον Μάρτιο του 1942. Θα παιχτεί επίσης στο Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη, τον Ιούνιο και τον Ιούλιο αντίστοιχα. Η κομβική, ωστόσο, πρεμιέρα του έργου θα γίνει στο ίδιο το Λένινγκραντ, υπό και ενάντια στις ακραίες συνθήκες της πολιορκίας.

Όπως γράφει ο Jason Caffrey στο BBC, όταν το καλοκαίρι του 1942 ο Karl Eliasberg, ο διευθυντής της Ορχήστρας της Ραδιοφωνίας του Λένινγκραντ, προσπάθησε να συγκεντρώσει τους μουσικούς της, εμφανίστηκαν μόνο 15 – οι υπόλοιποι ήταν άρρωστοι ή νεκροί. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πρώτη πρόβα της ορχήστρας κράτησε μόλις 15’ καθώς οι μουσικοί που μπόρεσαν να συγκεντρωθούν δεν άντεχαν να παίξουν περισσότερο. Αναζητήθηκαν ενισχύσεις από στρατευμένους με μουσικές γνώσεις, οι οποίοι πλαισίωσαν τις πρόβες ανάμεσα σε στρατιωτικές επιχειρήσεις. Οι εξαντλημένοι αλλά ανυποχώρητοι μουσικοί αυτής της ορχήστρας θα καταφέρουν να φτάσουν σε μια θριαμβευτική πρεμιέρα της έβδομης συμφωνίας του Shostakovich στις 9 Αυγούστου του 1942, ημερομηνία που ο Χίτλερ σκόπευε να γιορτάσει την κατάληψη του Λένινγκραντ.

Η συναυλία μεταδόθηκε σε όλη την πόλη με μεγάφωνα, στέλνοντας μήνυμα αντίστασης στους Ναζί. Η Olga Kvade ήταν 18 χρονών όταν παρακολούθησε αυτήν τη συναυλία έχοντας βιώσει τον αποκλεισμό, την πείνα και τον θάνατο, όπως εκείνον του πατέρα της και του παππού της. «Από τη μια πλευρά», λέει η ενενηντάχρονη Olga στο BBC, «ήθελα να κλάψω, από την άλλη όμως υπήρχε μια αίσθηση περηφάνιας […] Είμασταν περικυκλωμένοι από τους Γερμανούς, μας βομβάρδιζαν αλλά υπήρχε αυτό το συναίσθημα υπεροχής». Ο Karl Eliasberg, ο διευθυντής της ορχήστρας, έχει αντίστοιχα πει ότι «εκείνη τη στιγμή, θριαμβεύσαμε επί της ναζιστικής πολεμικής μηχανής που ήταν χωρίς ψυχή».

Θα ακούσουμε τον τρόπο που ο Shostakovich απέδωσε το ψυχικό σθένος των ανθρώπων που αντιστάθηκαν στους Ναζί, ξεκινώντας με το πρώτο μέρος της έβδομης συμφωνίας, το Allegretto, που περιλαμβάνει το περίφημο οστινάτο των 22 μέτρων: ένα μελωδικό και ρυθμικό θέμα που επαναλαμβάνεται, όπως κατά τρόπο αντίστοιχο συμβαίνει στο Bolero του Maurice Ravel, με τη διαφορά ότι σταδιακά μεταμορφώνεται όχι μόνο σε ένταση αλλά κυρίως υφολογικά. Εμφανίζεται ξαφνικά, λίγο πριν το έβδομο λεπτό, ως μια άμεση και παιγνιώδης μελωδία που θα μπορούσε να είναι το ανέμελο τραγούδι ενός παιδιού – μέτρο με το μέτρο, όμως, γίνεται πολύπλοκη, βαρύτερη και σκοτεινότερη λόγω της αύξησης της έντασης και της διαφοροποίησης της ενορχήστρωσης.

Το οστινάτο αναπτύσσεται μέσω 11 παραλλαγών και η σύνθεση καταλήγει να είναι ασφυκτική και κυριολεκτικά τρομακτική στο εκρηκτικό της κρεσέντο. Αυτό το μοτίβο, που συνήθως αποκαλείται «θέμα της εισβολής», περιστοιχίζεται από το θυελλώδες θέμα με το οποίο ο Shostakovich ανοίγει δυναμικά τη συμφωνία και επαναφέρει στο τέλος του πρώτου μέρους, αλλά και στο φινάλε του έργου, δηλώνοντας την ανυποχώρητη αντίσταση στον φασισμό – και στον φασισμό κάθε εποχής, δεδομένης της διαχρονικής δημοφιλίας της έβδομης συμφωνίας. Θα ακούσουμε μια από τις καλύτερες πρόσφατες ηχογραφήσεις, με τη Ρωσική Εθνική Ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Paavo Järvi σε μια ιδιαίτερα παθιασμένη εκτέλεση του 2014.  

Wonderland #14

Music against fascism: Dmitri Shostakovich

Η μουσική, αντιφασιστική και ανυποχώρητη: η 7η συμφωνία του Dmitri Shostakovich που παίχτηκε από τους εξαντλημένους από την πείνα αλλα ακατάβλητους μουσικούς της Ορχήστρας της Ραδιοφωνίας του Λένινγκραντ κατά τη διάρκεια της εφιαλτικής πολιορκίας της πόλης από τους ναζί.